ORYANTALİZM


Düşünce dünyası; eleştirel tartışma gündeminin popüler konusu olan oryantalizm kavramına her değinme girişiminde, Edward Said’in “Oryantalizm”başlıklı kitabını kaynak göstermiştir. Edward Said asla doğrudan oryantalizm kavramı tanımlamamıştır. Farklı ve her zaman birbiriyle uyumlu olmayan çeşitli bakış açılarını betimlemeyi tercih eden yazar, özetle şu konuları vurgular:

• Oryantalizm oryantalistlerin yaptıkları ve yapmakta oldukları şeylerdir. Oryantalist, doğuya özgü olanı öğreten ya da genel yönleriyle hakkında yazan araştıran kimseye denir. Bu grubun içerisine akademisyenler, hükümet uzmanları girer: filologlar, sosyologlar, tarihçiler, antropologlar vb.
• Oryantalizm ‘Doğu’ ile (çoğu zaman) ‘Batı’ arasında yapılan ontolojik ve epistemolojik bir ayrıma dayalı düşünme tarzıdır. ‘Doğu’nun insanları gelenekleri, aklı ve kaderi vs. hakkında özcü ifadelerde bulunan özcü yazı oryantalisttir.
• Son olarak oryantalizm doğu ile uğraşan ortak bir kurumdur ve bu kabaca 18.yy sonlarını takiben gelen sömürge çağında doğuya egemen olan, doğuyu yeniden yapılandıran ve onun üzerinde otoriter olan gücü elinde bulundurur.[1]

Said’in Oryantalizm kitabını eleştirdiği ve oryantalizmin günümüzde etkin olan emperyalizmin hizmetinde kurumsal bir yapı olduğu savına karışı çıktığı “Oryantalizm Sorunu” başlıklı makalesinde Bernard Lewis; oryantalizm sözcüğünün günümüzde çok kullanılması ve çoğu zaman çarpıtılarak farklı yorumlanmasına karşı durarak, oryantalizmin geçmişte iki anlamda kullanıldığını belirtmektedir:

• Ressam okuludur: Ortadoğu’yu ve Kuzey Afrika’yı ziyaret eden orada gördükleri ya da hayal ettikleri bazen romantik ve bazen aşırı biçimde pornografik bir tarz resmeden çoğunlukla Batı Avrupalı bir grup ressam.
• Daha yaygın anlamın birincisiyle hiçbir bağı yoktu ve bu zamana kadar bir araştırma dalını ifade ediyordu. Sözcük ve sözcüğün ifade ettiği akademik disiplin, araştırmacılığın Batı Avrupa’daki Rönesans’ tan itibaren başlayan büyük ilerleyişine kadar uzanır. Yunanlıları inceleyen Helenistler, Latinleri inceleyen Latinciler, İbranileri inceleyen İbraniciler vardı; ilk iki gruptakiler kimi zaman klasikçiler üçüncülerde oryantalistler diye adlandırılıyordu. Doğal olarak bunlar dikkatlerini diğer diller üzerine çevirmişlerdir.[2]

Said’in deyimiyle, oryantalizm yöntem ve teknikleri açısından Batı’yı, homojen ve bütüncül düşünmek gerçekçi değildir. Çünkü yenidünyanın sakinleri, yani Amerikalıların gayreti, Doğu’yu Çin ve Japonya’nın ana aktör olduğu Uzakdoğu ile birleştirmektir. Kadim sömürgeciler olan Fransızlar ve İngilizler, (bunlara Ruslar, Portekizliler, İtalyanlar ve İsveçlileri de eklemleyebiliriz), “Doğubilim” denen Oryantalizm/ Şarkiyatçılık içinde uzun süren deneyimlere sahiptirler. Sayılan bu ülkeler, Doğu’yu, Batı Avrupa’nın gördüğü şekilde düşünmüşler, anlamışlar, tanımlamışlar ve tasvir edip kodlamışlardır. Bu girişten sonra, Said, Doğu’yu kendince şöyle takdim eder: “Doğu sadece Batı’nın yakın komşusu değildir, bu alan aynı zamanda Avrupa’nın en geniş, en zengin ve en eski sömürgelerini kurduğu bir bölge uygarlığının ve dillerinin temelidir.”[3]

Oryantalizm, 19. yüzyılda gelişen ve Doğu toplumlarının kültürlerinin, dinlerinin, dillerinin ve tarihlerinin incelenmesi anlamına gelen Batı kökenli ve Batı merkezli araştırma alanlarının tümüne verilen isimdir. 19. yüzyıl ortasında özellikle de Fransız yazar Theophile Gautier’nin yazılarıyla bu kavram, Doğu dünyasını konu alan bir resim türü için kullanılmaya başlamıştır. O zamandan beri, “Oryantalizm, Kuzey Afrika kıyılarından Orta Asya steplerine, tüm Osmanlı İmparatorluğu topraklarını ve zaman zaman da Hindistan yarımadasını içeren İslam dünyası karşısında Batılıların tavırlarını tanımlayan genel bir kavram olarak benimsenmiştir.”[1]

Oryantalizmin bir düşünce biçimi, anlatılarla, söylemlerle koşullandırılmış ve koşullandırıcı bir algılama çerçevesi olarak nasıl kurulup işlediğini dünyaya 1978 yılında basılan Oryantalizm adlı kitabıyla Edward Said duyurdu. Aslen Filistinli olan ve ABD’nin belli başlı üniversitelerinde okuyup öğretim üyeliği yapan Said’in bu kitabı 1980 yılından itibaren hız kazanan postkolonyalist incelemelerin de öncülüğünü yaptı. Said, Oryantalizm’de kendini üstün gören, bu üstünlüğünü hem top ve tüfekle, hem de ekonomik olarak desteklemiş olan ve bu üstünlükten vazgeçmek niyetinde olmayan bir kültürün (ki Batı kültürü böyledir) başka bir kültürü eşiti olarak anlayıp değerlendiremeyeceğinden yola çıkar. Said’e göre şarkiyatçılık Avrupa’nın, Doğu’yu tanımlama girişimidir. Sonuçta “Doğu, Edward Said’in son derece inandırıcı bir şekilde gösterdiği gibi, Batılı muhayyilenin (imgelemin) yaratıcılığından başka bir şey değildir.”[5]

Edward Said’in savına göre:

Doğu yalnızca Batı’nın coğrafi komşusu değil, aynı zamanda en büyük, en zengin,en eski sömürgesidir. Dil ve uygarlıklarının kaynağı, kültürel rakibi, “kendinden başka”nın,yani “öteki”nin en derin ve ısrarlı simgesidir. Şarkiyatçılık ya da “oryantalizm”, Doğu’nunBatı tarafından, Batı’nın kültürel ve ideolojik kurumları, bu kurumların dili ve doktrinleri,kısaca Batı anlatıları yoluyla temsil edilmesidir. Bu temsilde Doğu suskundur.[6]

Oryantalizm: “Estetik, bilimsel, ekonomik, sosyolojik, tarihe ait ve filolojik metinler aracılığı ile 'aktarılmaya' çalışılan bir cins jeoekonomik görüşler bütünüdür. Oryantalizm coğrafî bir ayırım değil -dünya Doğu ve Batı olmak üzere eşit olmayan iki bölüme ayrılmıştır- bir seri ‘çıkarlar’ toplamıdır.”[7]

Edward Said Oryantalizm karşısındaki eleştirel tutumunu şöyle açıklar:

Ben oryantalizmde, bu alanın perspektifini ve ekonomi politiğini karşısına almakla kalmayıp, aynı zamanda onun söylemini hem bu denli mümkün hem de bu denli sürekli kılan sosyokültürel durumu da hedef alan hasmane bir eleştiri işine girdiğimi düşünüyordum. Oryantalizm gibi epistemolojiler, söylemler ve yöntemler, indirgemeci bir biçimde, aşınınca yamanan, iyice eskiyip tamir edilemez hale gelince de atılıp yerlerine yenileri alınan ayakkabılar gibi tarif edildikleri takdirde şanlarına layık olamazlar. Oryantalizmin arşivci vakarı, kurumsal otoritesi ve ataerkil uzun ömürlülüğü ciddiye alınmalıdır, çünkü bir bütün olarak bu özellikler, epistemoloji diye kolayca bir kenara atılamayacak kayda değer bir siyasî güce sahip bir dünya görüşü olarak işlev görürler. Yani oryantalizm benim görüşüme göre, yalnızca bir bilim olarak değil partizan bir ideoloji olarak da egemen kanadını temsil ettiği ve işlediği emperyal bir mücadelenin en yoğun anında dikilmiş bir yapıdır. Ama oryantalizm bu mücadeleyi, kullandığı bilimsel ve estetik deyimlerin altına gizlemiştir. Ben işte bunları göstermeye çalışıyorum; ayrıca çağlara kendilerine özgü ve bireyselliklerini veren çeşitli sosyokültürel, tarihsel ve siyasî oluşumlardan kurtulabilmiş ya da kurtulabilecek hiçbir disiplin, hiçbir bilgi yapısı, hiçbir kurum ya da epistemoloji olmadığını iddia ediyorum.[8]

Edward Said savlarına dayalı olarak oryantalizm hakkında akılda tutulması gereken temel varsayımlar, özetle şöyle ifade edilebilir:

Said’in Oryantalizm adlı kitabı yayımlandığı zaman oryantalistler arasında büyük bir tepkiye neden oldu. Uğraşlarını meşru ve nesnel bir bilim dalı olarak gören oryantalistler, yaptıkları işin, bilinçli ya da bilinçsiz yanlılığı üzerine kurulmuş bu incelemeyi doğaları gereği reddettiler.

Değişik Avrupa kültürleri homojen Batı olarak ‘geri kalan’ların tamamından ‘farklıdırlar’.  Benzer bir şekilde, ‘geri kalan’lar, kendi aralarında farklar olsa da, Batı’dan tümüyle farklı oldukları için ‘aynı’ olarak temsil edilirler. Kısaca, ‘temsil sistemi’ olarak söylem, dünyayı basitçe ikiye böler: ‘Batı’ ve ‘Geri kalanı’.[15]

Afrika’nın en ücra köşelerinden birine bir test filmi göstermek üzere giden psikologlar, gösterimin sonunda seyircilerden filmi anladıkları gibi anlatmalarını isterler. Üç kahraman arasında geçen bu öyküde seyircileri yalnızca tek bir şey ilgilendirmiştir: Ağaçların arasında gezinen ışık ve gölge oyunları. Algılarımız kişilere göre belirlenir. Gözlerimiz de bir şartlanmışlık içinde, gelip giden, ortaya çıkan ve kaybolan kişileri arar.[18] Foucault, toplumda farklı, dışlanmış, ötekileştirilmiş olan ‘delilik’ kavramı üzerinde durmuştur. Sosyal yapı içinde deliler su götürmez şekilde ‘öteki’ oldukları halde, milliyetçi tarihçilerin bu kimselerle ayrı bir toplumsal sınıf olarak ilgilendikleri nadir olarak görülür.[19]

Tarihsel metinlerin mutlaka az-çok gerçek dayanağı olmalıdır. Eğer metinleri, bazı durumlarda olduğu gibi kurgusal türetmeler ise, bu türetmelerin ham maddesi doğruluğu kanıtlanabilen olgudur. Tarihe not düşmek, arınma gerektirir. İdeolojiden, ilişkilerden, aidiyetten, siyasetten arınmakla tarih kaydedilir. Bu tarafsızlık durumunu Hobsbawn şöyle açıklar: “Biz tarihçilerin çalışmaları IRA’nın kimyasal gübreyi bir patlayıcıya çevirmeyi öğrendiği atölyeler gibi bomba fabrikalarına dönebiliyor. Bizim özelde tarihin politik-ideolojik açıdan istismarına engel olma genel olarak da tarihsel olgulara karşı bir sorumluluğumuz sözkonusudur.”[20]

Eğer dayanabilirsek kendimize bakalım ve bize ne olduğunu görelim. Önce, o beklemediğimiz gerçekle, insanlığımızın çırılçıplak hâliyle yüzleşelim. İşte, orada, oldukça çıplak bir hâlde görebilirsiniz onu ve gördüğünüz hiç de hoş bir manzara değildir. Bu gerçek, bir yalanlar ideolojisinden, yağmaya mükemmel bir meşruiyet hazırlamaktan başka bir şey değildi; tatlı sözleri, duyarlılık iddiaları saldırganlığımızın kılıfıydı.[34]

Şiddet ve erotizm konularının betimlendiği, esir pazarı, harem ve hamam sahnelerinde çoğu kez Doğu hakkında abartılı küçümseyici ve önyargılı bir bakış açısının sergilendiği izlenmektedir.[35] Bu bakış açısı günümüzde Oryantalist resmin tanımlayıcı bir öğesi olarak değerlendirilmekte ve Doğu’nun coğrafi bir yer olmasının dışında siyasi bir anlamı olduğu da vurgulanmaktadır. Doğu sorununa bakışla paralellik gösteren bu anlayışa göre, resimlerde zalim, kösnül ve tembel olarak nitelenen doğulu insanlar ile, yüceltilen doğal güzelliklerin çoğu İslam sanatı ve mimarlığı örneği olan nesneler dünyasının betimlenmesi arasında önemli bir ayrım dikkati çekmektedir. Bu dönemde Anadolu, Ortadoğu ve Kuzey Afrika ile ilgili politikaların belirlenmesinde İngiltere ve Fransa’nın oynadığı önemli rolün sanat ortamını da etkilediği açıktır.

Dr. Handan Tunç