Mısır’da Bir Amerikalı:   
Clara Whitcomb ve Günlüğü (1898-1899)

Oryantalizm, XIX.yüzyılda gelişen ve doğu insanlarının dinlerinin, dillerinin ve tarihlerinin incelenmesi anlamına gelen bilim dalıdır. XIX. yüzyıl ortasında bu terim doğu dünyasını konu alan bir resim türü olarak da kullanılmaya başlanmış, Kuzey Afrika kıyılarından Orta Asya steplerine, tüm Osmanlı İmparatorluğu topraklarını ve zaman zaman da Hindistan Yarımadası’nı içeren İslam dünyası karşısında Batılıların tavırlarını tanımlayan genel bir terim olarak benimsenmiştir.[1] Oryantalizm Michel Foucault’ya göre herhangi birinin belirli bir ideolojik amaç ile üstünde bir şeyler söyleyebileceği ya da düşünebileceği, bütün kültürü kaplayan anlamlar ve tasvirler sistemidir.[2]Edward Said’e göre; Şark tamamen Avrupa’ya özgü bir buluştu, antikçağdan beri, gönül maceralarının, egzotik varlıkların, akıldan çıkmayan anılarla görünümlerin, olağanüstü deneyimlerin mekânı olagelmişti.[3]Doğunun tam olarak neresi olduğu da daima sorula gelmiştir. Borges “Bin Bir Gece” adlı öyküsünde Doğu-Batı deyince aklına Aziz Augustinus’un zamanla ilgili sözlerinin geldiğini belirtmiştir. Aziz Augustinus’a zaman nedir diye sorulduğunda “sormazsanız biliyorum, sorarsanız bilmiyorum” yanıtını vermiştir. Borges de doğu ve batının neresi olduğu sorulduğunda bilmediğini ancak yaklaşık bir şeyler söyleyebileceğini belirtmiştir.[4] Borges’e göre batı tarihinin belli başlı olaylarından bir tanesi doğunun bulunmasıdır. Ve bu batı bilinci içinde belli başlı doruklar vardı, bu doruklardan biri Herodotos’un Mısır’ı anlattığı kitabı, bir tanesi Bin Bir Gece Masalları’nın keşfedilmesidir.[5]

Doğu ile ilgili ilk önemli çalışma ise  1798 yılında Napolyon’un Mısır’a girmesi ile birlikte Fransız Hükümeti tarafından yapılmıştır. Description de l’Egypte (Paris, 1809-1822) adlı araştırma ve belgeleme çalışmasında Mısır’ın sahip olduğu her şey inceleme alanı içine girmiştir. Sahip olduğu mimari yapılardan, bitki örtüsüne kadar...[6]

1839’da ise fotoğrafın Arago tarafından Paris’ten dünyaya duyurulmasının ardından oryantalizmde yeni bir dönem başlamıştır. Fotoğrafın doğu ile olan ilişkisi daha fotoğrafın duyuruluşunda başlamıştır. Arago, yaptığı konuşmasında Thebai, Memphis ve Karnak’taki anıtların üzerindeki hiyerogliflerin dagerotip sayesinde kolaylıkla kaydedebileceğinden bahsetmiştir. Fotoğrafın duyuruluşunun hemen ardından Yakın Doğu’daki fotoğraf faaliyeti de başlamıştır. Doğuya giden fotoğrafçıların ilk grubunu dagerotip yöntemi ile çekim yapan fotoğrafçılar-sanatçılar oluşturur. Emile Jean Horace Vernet (1789-1863) ve Frederic Goupil Fesquet (1806-1893) ikilisi Doğu Akdeniz ülkelerini içeren bir geziye çıkmışlar ve Mısır, Filistin, Lübnan, Suriye’de fotoğraf çekimleri yapmışlardır. Ancak çektikleri bu dagerotipler başarısız olmuştur. Doğuya giden başka isim ise yazar Gerard de Nerval (1805-1855) olmuştur. Onun dagerotipleri de başarısızdır. Joseph Philibert Girault de Prangey (1804-1892) de Mısır’da 1843, 1844 yılllarında dagerotip çekimler yapmıştır. Parisli optikçi Nicholas Lerebours’un dünyadaki ilk foto safari olarak kabul edilen Excursions daguerrienes, representant les vues et les (1840-1844)  adlı albüm için çektirttiği 100 dagerotip plaka içinde Mısır’a ait olanlar da bulunmaktadır.[7]

Fotoğrafçıların Yakın ve Orta Doğu’ya seyahatleri dagerotipin duyuruluşunun hemen ardından başlamıştır. Doğuya gidenlerin çoğunluğunu ise Fransızlar ve İngilizler oluşturur. Yakın Doğu’da fotoğraf çeken fotoğrafçılar farklı amaçlar ile doğuya gitmişlerdir. 19.yüzyılda bir bilim dalı olarak gelişmeye başlayan arkeoloji de, bu gezileri teşvik eden en önemli unsurdur. Arkeoloji bilimine hizmet edecek sistemli çalışmalar yapan fotoğrafçıların en ünlüleri Maxime Du Camp (1822-1894), Antonio Beato (1825-1903), Felix Teynard (1817-1892), John Bulkley Greene (1832-1856), Auguste Edouard Mariette (1821-1888), Charles Sımon Clermount Ganneau (1846-1923), Theodule Deveria (1831-1871), Emile Bechard (?-?), Louis de Clerq (1836-1901), August Salzmann (1824-1872)'dır.

Francis Frith (1822-1898), Bonfils Ailesi, Felice Beato (1830-1906), James Robertson (1813-1898) ise ticari amaç ile fotoğraf üreten fotoğrafçıların en önemlileri arasında yer alırlar.

Fotoğraf 2: Maxime du Camp (1822-1894), Colosse, 1850

Fotoğraf 3: Felix Bonfils (1831-1886), Elinde Yelpaze Tutan  Uzanan Peçeli Kadın, 1870-1875

Fotoğraf 4: Felix Bonfils (1831-1886), Arap Sokak Satıcıları, 1880

Yakın Doğu’daki fotoğraf faaliyetinde fotoğrafçılar birçok farklı türde fotoğraflar çekmişlerdir. Ancak en genel sınıflandırma ile bu fotoğraflar, ticari amaçlı çekilen manzara ve stüdyo fotoğrafları ile bilimsel amaçlı çekilen arkeoloji fotoğrafları olmak üzere iki alanda gerçekleşmiştir.[8]

 Piramitlerin, Karnak Tapınağı’nın, Nil Kıyılarının, Hiyerogliflerin, Memnon Heykelleri’nin, Sfenks’in olduğu manzara çekimleri, tapınakların kabartma ve hiyerogliflerine ait olan yakın plan çekimler, orada yaşayan yerli halkı, satıcıları gösteren portreler gibi o bölgeye ait tiplerin yer aldığı çalışmalar çokça üretilmiştir. Hem bilimsel amaçla çalışan fotoğrafçılar, hem de ticari amaçla çalışan fotoğrafçılarda bu görüntüler mevcuttur.

Stüdyolarda gerçekleştirilen fotoğraflarda ise kadın imgesi hâkim olmuştur. Oryantalist Odalık resim geleneğinden ödünç alınan kompozisyonlarda kadınlar nargile ve kahve içerken, uzanırken, aynaya bakarken resmedilmiştir. Turistlerin en çok ilgi gösterdiği tür ise Odalık adı verilen bu stüdyo mizansenleri olmuştur. Çünkü harem doğuyu temsil eden en önemli konudur. En büyük spekülasyonlar daima harem üzerinden yapılmıştır.

Çalışmaların bir başka yönü ise arkeolojik kazıları belgelemek için yapılan çalışmalardır. Bu çalışmalarda ise doğuda kazılan arkeolojik alanların fotoğrafları ve kazılarda ortaya çıkan buluntuların fotoğrafları yer alır.

Souvenir Fotoğraf ve Clara Whitcomb’un Günlüğü

19. yüzyıl boyunca fotoğraf tekniklerinde ve teknolojideki gelişmeler fotoğraf üretimi ve tüketimini de etkilemiştir. Doğuya olan seyahat koşullarının iyileşmesi ile birlikte orta sınıf seyahat edebilmeye başlamış, 1841’de Thomas Cook’un doğuya turlar düzenlemesi ile birlikte, Mısır piramitleri, Kutsal Toprakların önemli yerleri, İstanbul ve Ege’deki antik kalıntılar turistlerin uğrak yeri haline gelmiştir.1883’de Orient Express seferlerine başlamıştır. 19. yüzyılda açılan uluslararası sergiler ilgisini doğuya çevirmiştir. Süveyş Kanalı’nın 1869 yılında açılışı fotoğrafçıların doğuya daha kolay seyahat etmelerine sebep olmuştur. Bütün bunlar fotoğraf üretimi ve tüketimini de etkilemiştir.[9]

Francis Frith, Antonio Beato, Bonfils  Stüdyosu ve Zangaki Kardeşler bu tüketime karşılık verecek üretimlerde bulunmuşlardır. Avrupalıların burada açtığı fotoğraf stüdyolarının en önemlisi Fransız Felix Bonfils’in fotoğraf stüdyosudur. 1867’de Beyrut’ta fotoğraf stüdyosu kuran Bonfils ailesi bu stüdyoyu 1918’e kadar sürdürmüştür. Klasik peyzajlardan İncil’in geçtiği coğrafyalara, oryantalizm modası içinde çekilmiş stüdyo portrelerinden mizansenlere kadar çok geniş bir çerçeveye sahip olan çalışmaları ticari anlamda büyük başarı kazanmıştır.[10] Doğuya seyahate gelenler gittikleri yerlerden bu fotoğrafları satın almışlar ve yanlarında geri götürmüşlerdir. Bu görüntüler yaptıkları seyahatlerin evlerine götürebilecekleri güzel bir anısı olmuştur. Seyahati gerçekleştirenler kimi zaman stüdyolarda oryantalist kıyafetler içinde portrelerini çektirtmiş, kimi zaman da o coğrafyaya ait yerel figürlerin ve ya manzaraların fotoğraflarını satın almışlardır. Anı amaçlı alınıp satılan bu carte-visite fotoğraflara en genel tanımı ile souvenir  (hatıralık-hatıra-hediyelik eşya) adı verilmektedir. Bu “souvenir”ler ya tek tek ya da deri kutularda albümler halinde satılmıştır. Souvenir kelimesi o dönemin fotoğrafçılarının ürettikleri albümlere de sıklıkla koydukları bir kelimedir. 19. yüzyılda ağır makineleri kullanmayı her gezgin başaramamıştır. Bunun yerine ihtiyaçları olan fotoğrafları gittikleri yerlerdeki profesyonel fotoğrafçılardan almışlardır. Daha sonra sadece meraklı gezginlerin değil, kitle turizminin başlaması ile birlikte daha geniş kitlelerin doğuya seyahate gitmesi, bu fotoğrafların satışını artmıştır. Ancak bu fotoğrafların satışı 19. yüzyıl sonuna yaklaştıkça azalmış, 20.yüzyıl başında da bitmiştir.[11] Bunun sebebi Kodak’tır. Kodak firması 1880'lerden itibaren tripod gerektirmeyen fotoğraf makineleri üretmeye başlamıştır. 1888 yılında, Kodak firması, “siz denklanşöre basın, gerisini biz hallederiz” sloganı ile küçük ahşap bir kutu ve basit bir objektiften oluşan, Kodak No. 1 adı ile elde taşınabilir bir makine üretmiştir. Bu makine, her biri 6.5 cm çapında 100 adet dairesel fotoğraf çekmeye izin vermekte, içindeki pozlar bittikten sonra fabrikaya gönderilmekte, bu filmler firma tarafından banyo yapılıp, basılıp, makinenin içine çekilmeye hazır film eklenip müşteriye geri gönderilmekteydi. Kodak, 1900 yılında kadar selüloid roll film, daha küçük kamera, daha büyük baskı üretimi gibi teknolojik yenilikler gerçekleştirmiştir. 1900 yılında ise Brownie fotoğraf makinesini üretmiştir.[12]

Seyahatlere eşlik eden günlükler ise daima var olmuştur. Pausanias (M.Ö. II. yüzyıl), Anconalı Ciriaco (1391-1452), David Roberts (1796-1864) gibi gezginler yanlarında eskizlerini yapıp notlarını aldıkları defterleri ile dönmüşlerdir.

 Clara Whitcomb da, 1898-1899 yıllarında tren ile Mısır’a seyahat gerçekleştiren bir Amerikalı’dır. Gerçekleştirdiği seyahatinde bir günlük tutmuş ve günlüğüne seyahat anılarını yazarken Mısır’dan aldığı fotoğrafları da yapıştırmıştır. Fotoğraflar onun tarafından çekilmemiştir, satın alınmıştır. Bu albüm birçok yönden önemlidir. Bir yandan özel, kişisel bir seyahat deneyimini yansıtırken diğer yandan o dönemin fotoğraf kültürü hakkında bilgi vermesi açısından dikkat çekicidir.

Seyahat albümleri birer hikâye anlatıcısı olarak çok özel anlamlar içerirler. Bu albüm onun 115 yıl önceki seyahat anılarını sunmaktadır. Günlük bir zaman makinesine dönüşmekte ve 19. yüzyıl Mısır'ına gezi yapılmaktadır. 19.yüzyıl sonuna bakıldığında modern seyahat albümlerinin gelişen turizm içinde ne kadar önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Clara Whitcomb, günlüğünde kendi bakış açısından gördüklerini kaydetmiş ve tanımlamıştır. Gezdiği yerlerdeki yerel insanları, mimariyi, coğrafyayı anlatmıştır. Günlüğü, ziyaret ettiği yerlere ve oranın insanlarına olan merakını yansıtmaktadır. Fotoğraflar da onun deneyiminin bir kanıtıdır.[13]

Günlükte yer alan fotoğraflar o dönemki oryantalist fotoğrafın da bir panoramasını çizmektedir. Ayrıca fotoğraflarda kendisi olmasa da deneyimi doğrulamanın bir yolu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu günlükte yer alan fotoğraflar o dönemde souvenir fotoğraf türü olarak adlandırılan toplumun tüketimine sunulmuş fotoğraflardır. Günlükte yer alan fotoğraflara bakıldığında; yerel kıyafetler içinde çocuklar; bir adet bir dükkanın önünde oturan iki esnaf, yerel kıyafetler içindeki bir anne ile kucağında çocuğu; Nil’den görünüm, Sfenks ve Piramit, belli bir meslek grubunu temsil eden bir satıcı ve bir kabartma görülmektedir. Bu bize o dönemki oryantalist fotoğrafın konularını sunmaktadır.

Sonuç olarak, Clara Whitcomb’un bu günlüğü, bir gezginin gözünden bize 19. yüzyıl Mısır’ını göstermekte, o dönemin ritüelleri, estetiği, tarihi hakkında önemli bilgiler sunmaktadır.

Clara Whitcomb’un Günlüğünden Sayfalar

Kaynakça:

Fotoğraf  1 : http://www.geh.org/ne/mismi0/m197602810048_ful.html#topofimage
Fotoğraf  2: http://www.luminous-lint.com/app/image/649425457641078330382916442/
Fotoğraf  3: http://www.luminous-lint.com/app/image/84454199107178404272826
Fotoğraf  4: http://www.luminous-lint.com/app/image/1295401191233149884409376869
Fotoğraf  5 : http://www.luminous-lint.com/app/image/2295643792260252651457296850
Fotoğraf  6 : http://www.luminous-lint.com/app/image/2295643792260252651457296850
Fotoğraf 7: http://www.luminous-lint.com/app/image/3695987393623253255616509778
Fotoğraf  8 : http://www.luminous-lint.com/app/image/08159253276120820696
Fotoğraf  9: http://www.luminous-lint.com/app/image/258586605257252687114268509/
Fotoğraf  10 : http://www.luminous-lint.com/app/image/19155252696971949383
Fotoğraf 11: http://www.luminous-lint.com/app/image/4495605924499253267362705834/
Fotoğraf 12: http://www.luminous-lint.com/app/image/8695781598677253281344302458/
Fotoğraf 13: http://www.luminous-lint.com/app/image/79458392252707956644265/